ENSAYO 2: Educación

   
 


 

 

HOJA DE VIDA

¿Quién soy?

ENSAYO 1: Interculturalidad

ENSAYO 2: Educación

ENSAYO 3: Radio

ENSAYO 4: Warisata

Fotografías

Contacto

Democracia intercultural

 


     
 

 

El Alto-La Paz, 04 de Junio de 2009
 Yatichawi yatiqawimpi jani jisk’achasisa sartapxañäni
Qillqiri: Franz G Laime Pérez[1]
Nayraru sartaña (desarrollo) arumpiwa Enrique Dussel jupaxa qillqatayna, “1492: El encubrimiento del otro. Hacia el origen del mito de la modernidad”, uka pankanwa amuyt´asa qillqatayna. Uka tatatakixa walja qhiphariri markanakanwa utjataynawa, kimsa arumpiwa jupaxa walipini aynacht´ayarakistu, siwa: wawanakaxa, llaythanaka, jayranaka, ukatwa descubrimiento de América waranqa pusipataka llatunka payani maratpacha aynacht´ataki, siwa. Ukxata lup’iskayäta, Aymara markasanxa janixaya nayraru sartañaxa utjkchitixa, jani ukaxa awicha-achilanakaxa qhipha nayra uñtasisawa saranaqaña sapxirïchixaya. Jupanakaxa desarrollo amuyuruxa uñxapxiwa, nayraru sartaña jani qhipharu uñtasa, jani kutt´asina sarnaqañawa sapxiwa.
 
Ukampisa sasispxkakiwa, kunjamasa jupanaka pachpaxa uñjasipxatayna, jupakakakisa lup’irïpxkaspa, jupanakakisa amuyurïpxkaspa, ukhama amuyasipxi. Aka yatxatirixa kimsa ukhama amuyatayna: a) “Descubrimiento de América uka arumpiwa desarrollo aruxa Europa markatakixa qalltawayi” sasina arsuni, b) “Jiwasanakakiwa nayraru sartirïtanxa, jiwasanakana kuna luratanakasasa sumawa, yaqha markanakana luratanakapaxa janiwa kunatakisa askïkiti” c) “Jupanakaxa wawanakjamawa, jupanakatakixa amuyarapiñawa, yamakisa llaythanakawa, qachusiri jaqinakawa, tukuyañatakixa, siwa: jayranakawa ukatwa jani nayraru sartapxkiti”, sasina arsuraki.
 
Ukhamawa Dussel tatana amuyunakapaxa, ukhamawa pankapana qillqantata, mayja phiñasiyirjama amuyunaka qillqantatawa. Aka amuyunakaxa markapanxa (Europa) ukhamapachawa, jiwasana markasanxa (Abya Yala) janiwa ukhamakaspati. Wakisispawa suyt’aña, kawkhakamaya ukhama amuyunakapampi sarnaqaña munapxchi. Aka amuykipawi tatajana (Félix Layme Peirumani) arunakapampi tukt’ayiristwa, jupaxa siriwa: akata qhipharuwa yatisiskani, janiwa uka amuyunakampi jichhakamasa jisk’achawinakaxa utjkaspati, suma qamañaru puriñatakixa.
 
Amuyt’askakiñäni, tata Ronald Wright wali chuyma ch´allxtayatampiwa “indio“ arutuqita pankapana qillqatayna. Ukhamarakiwa mayni qillqirixa utjatayma, Vargas Llosa sutini, jupaxa akahama amuyatayna: aymara-qhichhwa markachirinakana juchapawa jani wali jakañanakaxa, sasina. Aka jani ajayuni jaqinakaxa k´isimirjamawa jakasipxirïtayna, ukatwa chhaqharasipxki, sasina, colonización uka lurawinakaxa wali askiwa, nayraqataru sartañatakixa uka markanakaxa chhaqhtañapawa, Vargas Llosa q´araxa sasinawa qhananchatayna, ukhamaxa tata Ronald Wright (1990) pankapanwa qillqt´ata. Aka ñanqha q’ara jaqinakaxa, k’ara jaxu arupampixa jisk’achaña munapxi, niya paqallqu pataka maranakawa ch´axwanakampi sarnaqawäpxatayna. Akhama amuyunakapaxa Europa markana yuritawa, janiwa jiwasana markasana chiqakaspati. Inamayawa jisk’achaña markasaru munasipkanixa.
 
Nayra pachaxa jilata Guamán Puma de Ayala, jupawa jisk’achawinakata lup’iritaynawa. Jupaxa qillqarakitaynawa: “Español q´ara jaqinakana mantanitapatxa, uraqpachaxa p´iqita kayuniruwa tukuwayi”(Wright 1990: 211) sasina. Uraqina aski qamawisaxa chhaqhtawayiwa, quri qullqinakasa taqpacha q´aranakaxa lunthatasiwayapxi, sarakiwa. Chiqpachansa uka jani walinakaxa jisk’achawi ch´axwawiruwa puriyapxistu.
 
Niyawa jichha maranakanxa jilata Evo Morales Aymaxa Bolivia markalayku irnaqaski jach’a irpirjama. Jupampixa walja turkawinakawa Jach’a Tayka Kamachina (NCPE) qillqantata utjawaraki, jani jisk’achawinaka utjañapataki. Uka machaqa kamachina sarakiwa: (Art. 1 NCPE) walja kasta markanakawa Bolivia uraqi manqhana utji, taqi kasta arunaka, sarawinaka, lurawinaka, amuyunakawa qamasipxi, sasina qillqantatawa. Jichhaxa irnaqawi uta taypinakaru (administración pública) mantañatakixa walja arunaka yatiqañawa wakisi. Ukhamaraki jani jisk’achirinakawa mantapxaraki, taqpacha markataki irnaqirinaka, markachirinakapampi aruskipt’iri, ukhamaraki yaqha markankirinakampisa, yaqha arunakatsa arsusirinaka inglés, francés, japonés yaqhanakampi.
 
Aka urunakanxa paya aru parlaña yatirinakaxa yächakiwa irnaqawi jikxatapxani. Ukatawa wali pachpa sarawinakasata, lurawinakasata, arunakasata, amuyunakasata ch’amanchasiñaxa wakiskiri. Ukampisa, jichhakamaxa yatichawi yatiqaña utanaka taypitxa (escuelas, colegios, universidades) janiwa markanakaslayku irnaqañataki wakicht’äpxkistuti, yamakisa p’inqasiyapsixtuwa. Yatichawi yatiqaña utanakata wayna tawaqunaka misturinakaxa Chuqi Yawu markanxa wali p’iqi muytatawa sarnaqapxi, jani jupanaklayku tumpasiña munapxkiti, sarawinakapata armasiñwa munapxi, p’iqi ñik’utanakapsa q’illuptayasipxiwa. Ukhamawa markapata armasisipxki, ukhamawa yatichawi yatiqaña utanakaxa amuyunakasa askichapxistu, markanakasaru chhaqtayaña munapxi.
 
Janiwa khitisa jiwaslayku arsuskaniti, jiwasa pachpakiwa ist’ayasiñäni, jiwasa pachpakiwa uka yatichawi yatiqañanaka sarawisarjama turkakiptaysna. Wakisiwa: taqi Aymara yatxatata, jach’a yatiqaña utanakata misturinakaru (universidades), ukhamaraki markanasana mallkunakaparu, jilaqatanakaparu jawsthapiña. Mayacht’asisa, mä amuyumpiki, jani jiwasa pachpa jisk’achasisa ch’axwañataki. Taqiniwa taqituqina wakicht’astanxa, janiwa mayni yatirikixa utjkiti, taqiniwa aka machaqa kamachi sartayañatakixa aruskipañasa, ch’amanchasiñasa, jani jiwasa pachpa uñch’ukisisa. Aymara markasaru laqanchayañäni.   
 
BIBLIOGRAFIA
 
Dussel, Enrique
1992      1492: El encubrimiento del otro. Hacia el origen del mito de la modernidad. Madrid: Nueva Utopía.
 
Congreso Nacional de la República de Bolivia    
2009      Nueva Constitución Política del Estado. La Paz: UPS
 
Wright, Ronald
1994      Continentes robados: América vista por los indios desde 1492. Madrid: Anaya %26 Mario Muchnik.

 
 

Hoy habia 1 visitantes (1 clics a subpáginas) ¡Aqui en esta página!

 

 
Este sitio web fue creado de forma gratuita con PaginaWebGratis.es. ¿Quieres también tu sitio web propio?
Registrarse gratis